Cập nhật: ngày 10/1/2015
Sản xuất nông nghiệp các tỉnh phía bắc vừa trải qua một năm được xem là “thuận hòa” hơn cả so với mấy năm gần đây; Vụ xuân rét không đến mức ghê gớm; lúa xuân được mùa ở tất cả các vùng, các trà, các giống, cây rau màu cũng trúng mùa, trúng giá; Vụ mùa 2014 không có thiệt hại gì trầm trọng do mưa úng và bão; chỉ 2 cơn ảnh hưởng và có thiệt hại cho sản xuất nhưng không nhiều. Lúa mùa các địa phương từ Bắc trung bộ đến đồng bằng Sông hồng và Trung du miền núi phía bắc ghi nhận những “chấm phá” năng suất mới, thậm chí một số địa phương đánh giá là cao nhất trong vòng một số năm gần đây.
Gieo mạ cho máy cấy vụ xuân 2015 tại Công ty CP giống cây trồng Bắc Giang
Năm 2014 sắp đi qua, sản xuất nông nghiệp lại bước vào một năm mới, một vụ mới, xin được trao đổi với các nhà quản lý, các cán bộ kỹ thuật, bà con nông dân các địa phương những lưu ý về sản xuất vụ xuân 2015 như sau:
1.Khó khăn cần lường trước.
*Khí hậu thời tiết: Vụ xuân 2015, theo các thông tin dự báo của Trung tâm khí tượng thủy văn Quốc gia, nhiều dự báo của hệ thống dự báo khí tượng vùng và thế giới thì khu vực Đông nam Châu á sẽ bị tác động bởi hiện tượng El nino (75% xác xuất), theo đó nền nhiệt bình quân của mùa đông sẽ cao hơn trung bình nhiều năm từ 1-1,5 độ C. Cho đến thời điểm này, (đầu tháng 12), nhiệt độ bình quân các tháng 10 và 11 đã đều cao hơn trung bình nhiều năm, tuy nhiên tính theo trung bình tuần khí tượng (10 ngày) thì có thời kỳ nhiệt độ thấp hơn cùng kỳ như tuần 3 tháng 10 (21-30/10) và tuần 2 tháng 11(11-20/11); Mùa đông đã đi được quá nửa và là một mùa đông ấm đầu mùa rõ rệt. Trung tâm khí tượng thủy văn Quốc gia nhận định; cao điểm rét của mùa đông năm nay đến sớm hơn, có nghĩa là rét sẽ tập trung vào tháng 12 và nửa đầu tháng 1. Theo Ông Lê Thanh Hải-Phó giám đốc Trung tâm khí tượng thủy văn Quốc gia thì tháng 12, Miền bắc sẽ được đón nhận liên tiếp các đợt không khí lạnh tràn xuống từ phía Bắc, nếu theo quy luật bình thường, cao điểm rét sẽ sảy ra vào dịp cuối tháng 12 (quanh tiết Noel) và đầu tháng 1, nhưng vụ này rét đậm sẽ đến sớm hơn vào tuần 2 của tháng 12 này. Tháng 2 dương lịch, thời điểm gieo cấy lúa xuân được dự báo là ấm và nền nhiệt trung bình sẽ cao hơn trung bình nhiều năm khoảng trên 10C, không có rét dài. Nhiệt độ toàn mùa được dự báo tương tương và cao hơn một chút so trung bình nhiều năm. El-Nino cũng kéo theo hiệu ứng khô hạn, thiếu nước cho cả vụ, nhất là với vùng Nam Trung bộ, vùng núi Bắc Trung bộ, Trung du và miền núi phía Bắc; những nơi chưa có hệ thống thủy lợi tốt sẽ gặp khó đối với việc cung cấp nước cho gieo cấy. Với dự báo như vậy thì dạng hình thời tiết của vụ xuân này ở miền bắc là “nghiêng ấm”, và sẽ có nhiều vấn đề phải bàn về dạng hình thời tiết này cùng những bất thường khác mà chúng ta không dễ dàng biết được “ông trời” sẽ thế nào?
*Sâu bệnh hại: Thời tiếp ấm, cơ hội tốt cho côn trùng đẩy nhanh vòng đời, thời tiết ấm, nguồn thức ăn sẽ sẵn có hơn, ký chủ tốt hơn, và vì vậy vụ xuân ấm cũng sẽ đối mặt với áp lực sâu bệnh nhiều hơn.
*Tiêu thụ nông sản tiếp tục khó khăn, nhất là với lúa gạo, áp lực cạnh tranh và chất lượng lúa gạo, xả gạo tồn trữ của Thái…
* Năm 2015, năm cuối cùng thực hiện các mục tiêu phát triển của nhiệm kỳ 2011-2015, cũng là năm diễn ra đại hội Đảng bộ các cấp, công việc khá nặng nề và quan trọng với Đảng, chính quyền, việc quan tâm và chỉ đạo sát sao, phối hợp của cả hệ thống nếu không lưu ý sẽ bị “lỏng” ra dẫn đến rơi vào thế bị động.
2. Giải pháp cần chỉ đạo Trước hết Sở NN&PTNT các địa phương cần sớm có kế hoạch sản xuất, đề án sản xuất trên cơ sở “tiên lượng” tình huống xấu, tình huống không thuận lợi để luôn chủ động trong chỉ đạo và giải quyết các tình thế. Chúng ta đều nhận thức và thực tế nhiều năm đã chỉ ra rằng; nếu thời tiết vụ xuân rét, càng rét đậm, rét hại, rét chết mạ, chết lúa, phàm những vụ đó là vụ trúng mùa, sâu bệnh cũng đỡ. Vụ ấm sẽ khó khăn hơn, việc chỉ đạo sẽ phải linh hoạt hơn, sâu sát và quyết liệt hơn. Tình huống này, chúng ta cũng đã có “bài thuốc” về kỹ thuật rồi, và bài thuốc này cũng đã qua kiểm chứng, nó được rút ra từ các cứ liệu khoa học, từ thực tế sản xuất những năm ấm mà chúng ta đã phải chạy rối lên để “chống ấm”. Kinh nghiệm sâu sắc nhất đúc rút từ nhiều năm chỉ đạo là: Dự báo sớm, cảnh báo sớm, chỉ đạo sớm, quyết liệt, sâu sắc để cả hệ thống chính trị nhận thức được rồi vào cuộc cùng ngành nông nghiệp. Tôi muốn đưa ra vấn đề này trước tiên, vì đã đến lúc cần phải chuẩn bị cho kịch bản này rồi;
Các vấn đề kỹ thuật; Chúng ta thống nhất định hướng về cơ cấu là: Mở tối đa giống ngắn ngày, nên chọn nhóm giống có thời gian sinh trưởng 135-140 ngày vụ xuân trở xuống, hầu hết các giống chất lượng, giống lúa lai, giống lúa năng suất cao đang phổ biến là ở nhóm này. Hiện nhiều địa phương ở Miền Bắc đã bỏ trà dài ngày, một số còn gieo cấy với lý do là đất thấp trũng, không cấy được mạ ngắn, nhưng thực tế ở các địa phương chỉ gieo cấy giống ngắn ngày, không phải là ở đó không có đất thấp trũng, vấn đề là sự đồng thuận và chỉ đạo quyết liệt và làm nổi bật được lợi thế, hiệu quả hơn của trà ngắn ngày. Ở Thái Bình, 5 năm liền kể từ vụ xuân năm ấm 2007-2012, tôi đã cộng tác với Viện khoa học nông nghiệp (VAAS) tiến hành một đề tài nhánh của Bộ giao để cùng các đồng nghiệp đưa ra các giải pháp ứng xử với dạng hình thời tiết khác nhau: Âm, nghiêng ấm, lạnh và rét đậm rét hại, chúng tôi đã tập hợp số liệu khí tượng suốt từ 1960 đến thời điểm nghiên cứu; tính toán tần suất với các khung nhiệt khác nhau, chế độ ánh sáng với các giai đoạn khác nhau ở vụ xuân và đối chiếu nó với yêu cầu sinh lý của cây lúa theo nghiên cứu của Yoshida để rút ra giai đoạn trổ bông an toàn nhất, nhằm cho năng suất cao, phương pháp xác định thời vụ gieo cấy bằng tính ngược được đề xuất trong báo cáo này. Kết quả điều tra một số vụ ấm với nhóm giống dài ngày, ngắn ngày, lúa ưu thế lai cho thấy: Nhóm dài ngày bị tác động mạnh nhất và mức giảm năng suất khi gặp ấm là lớn nhất. Giống ngắn ngày có suy giảm nhưng không đáng kể, đặc biệt với lúa lai thì khá ổn định và vẫn cho năng suất cao do tác động của lạnh muộn đến phân hóa không có ý nghĩa. Vụ ấm vẫn ghi nhận năng suất tới 75-80 tạ/ha với lúa ưu thế lai. Thông điệp tôi đưa ra là mở rộng hơn nữa lúa ưu thế lai trong nhóm ngắn ngày.
Thời vụ sẽ vô cùng quan trọng với vụ xuân ấm, vụ xuân 2015, lập xuân ngày 4/02/2015, nhằm ngày 16/chạp/2014 (giáp ngọ); nếu gieo sớm (cuối tháng 1 hoặc trước lập xuân), nền nhiệt tháng 2 dự báo ấm, mạ lên nhanh, chỉ 10-12 ngày đã đủ 3 đến trên 3 lá, khó có thể hãm được mạ thêm, nếu để, mạ hết dinh dưỡng và bệnh chết chòm sẽ tấn công; cấy ra nếu gặp ấm, lúa bén rễ hồi xanh ngay và lên vù vù, nguy cơ trổ bông cuối tháng 4 là cầm chắc, lúa trổ thời kỳ này thì phân hóa bước 4-6 là xung quanh 10-15/4, giai đoạn này tần suất rét “nàng bân” rơi vào con số 75-80%, với các giống mẫn cảm sẽ khỏi phải nói, còn các giống bình thường cũng sẽ bị thui hoa và số hạt/bông sẽ thấp. Thời vụ này sẽ phù hợp hơn với vùng Bắc trung bộ, vì tác động của không khí lạnh yếu dần với khu vực này, hơn nữa nếu để muộn thì BTB bị tác động của gió tây cũng sẽ “nguy” hơn, nhất là gió tây mà ruộng lại thiếu nước.
Vùng ĐBSH cần bố trí gieo sau lập xuân để cấy ngay sau tết âm lịch, trong kịch bản này thì gieo sạ, gieo vãi sau tết âm lịch là “thượng sách” nhất vì vừa đảm bảo lúa trổ bông vào giai đoạn có tần suất an toàn cao, vừa tiết kiệm đáng kể chi phí, tăng lợi nhuận cho nông dân. Nếu theo dự báo như Trung tân khí tượng thủy văn đưa ra, gieo vãi trong nửa giữa và cuối tháng 2 sẽ vô cùng thuận lợi. Tổ chức hợp tác theo tổ đội, ngâm ủ tập trung, làm đất đồng loạt, gieo cùng trà, phun thuốc trừ cỏ cùng nhau bằng máy cơ giới, chi phí tất cả các khâu đầu sẽ giảm được già nửa so với bình thường. “Vị thuốc” tiếp theo là sử dụng phân bón và tưới nước;
Bón phân cân đối, hợp lý, lót sâu, thúc khi lúa ra rễ trắng và lá mới; Việc sử dụng phân bón tôi đề xuất với các địa phương cần đầu tư để xem xét trên cơ sở phân tích dinh dưỡng tầng mặt và đưa ra “một gói kỹ thuật” cho cây, cho giống, cho đất hợp lý hơn, vì có những công thức phân bón chúng ta đã khuyến cáo và thực tế nông dân sử dụng đã hàng hơn chục năm rồi, có yếu tố chúng ta khuyến cáo bón vào đã thừa, nhưng ta cứ bón thành ra lãng phí và hiệu quả không cao (50%); Trung lượng, vi lượng vẫn là thành phần hiếm không được bổ sung, việc hấp thu lại khó, đơn cử như Silic hay Ma nhê…Do nền nhiệt nghiêng ấm, dinh dưỡng phân giải nhanh hơn, dễ thất thoát hơn nếu bón không đúng cách. Tưới nước-một yếu tố vô cùng quan trọng với lúa xuân, “nước là áo của lúa xuân” giai đoạn cây con không thể để thiếu nước, nhưng cần tưới tiết kiệm mà mang lại hiệu quả cao với cách tưới “Nông-Lộ-Phơi”cho giai đoạn đẻ nhánh trở về sau. Tưới như vậy sẽ có cánh đồng lúa khỏe mạnh, rễ lúa ăn sâu, hút dinh dưỡng tốt và cứng cây, chống đổ. Và vấn đề sâu bệnh, cần hết sức lưu ý để điều tra, phát hiện, dự tính dự báo kịp thời, tiêu diệt sớm không để nguy cơ lây lan, phát sinh thành dịch, chú ý các giống mẫn cảm, chân đất, ruộng thường xuyên có ổ bệnh;
Tổ chức hình thức dịch vụ BVTV để dùng đúng thuốc, đúng liều lượng và đúng cách, tiết giảm chi phí và giảm thiểu tác động môi trường, hạn chế tình trạng “kê đơn, bốc thuốc” phun tùm lum nhiều loại trong một lần. Tuyên truyền, vận động và xây dựng kế hoạch chuyển đổi cây trồng, mạnh dạn chuyển lúa ở chân đất cao, khó tưới, chân pha cát, thịt nhẹ sang các cây trồng cạn có giá trị cao, có thị trường tiêu thụ, nhưng cần đảm bảo đồng bộ với một gói kỹ thuật từ giống đến canh tác (mật độ, phân bón…) để chuyển đổi phải cho hiệu quả cao hơn lúa.
Cuối cùng; Với các giải pháp kỹ thuật trên, cần tuyên truyền trên các kênh thông tin, báo hình, báo viết, báo nói và nhất là hệ thống loa truyền thanh, phát thanh ở Huyện, Xã, Thị trấn các chủ trương, giải pháp sản xuất vụ xuân 2015 đến với nông dân sớm, phát sóng, phát thanh liên tục để người sản xuất không nghe được lúc này thì nghe lúc khác, nghe nhiều lần, nghe cho thấm sâu, nhớ lâu. Thông tin vô cùng quan trọng với tình huống này, và công năng của mạng lưới khuyến nông với đội ngũ cán bộ kỹ thuật, băng hình khoa giáo sẽ phát huy tác dụng rất tốt khi mà lãnh đạo các địa phương sử dụng tối đa công suất của hệ thống này. Vụ xuân 2015, khó, nhưng tôi tin với kinh nghiệm của cán bộ trong ngành, sự đồng thuận, sự sâu sát, và cả hệ thống chính trị cùng vào cuộc, nông dân tiếp thu và vận dụng sáng tạo, sản xuất vụ xuân 2015 sẽ thắng lợi./.
Trần Xuân Định – Phó Cục trưởng Cục trồng trọt